Literatura powinna umożliwiać czytelnikom przepracowanie traum. Dlatego twórcy często sytuują fabuły swoich dzieł wokół trudnych kwestii moralnych czy problemów społecznych. W ten sposób rozwijają wrażliwość jednostek oraz zbiorową świadomość społeczeństw. Książki mogą więc pokrzepiać, a także kształtować empatię wobec cudzej krzywdy.
Literackie przedstawienie strasznej rzeczywistości (jaką jest trwająca w Ukrainie wojna) oraz podejmowanie ogólnego tematu wojny – to obecnie niezwykle ważne kwestie. Mówienie o wojnie zachęca do jakiejkolwiek formy pomocy ofiarom. Pobudza także świadomość niesprawiedliwości, jaka spotkała naród ukraiński. Warto zdać sobie sprawę z roli, jaką świat książki (literatura, organizacje literackie, narodowe Instytuty Książki) przyjmuje w obecnej sytuacji. Z tego powodu należy przyjrzeć się: Ukraińskim twórcom podejmujących temat wojny, ostatnio wydanym książkom dla dzieci o tematyce wojennej, a także inicjatywom Polskiego Instytutu Książki wspierającym Ukraińców.
Ukraińscy twórcy piszący o wojnie – liryka, literatura faktu
Każdy z rodzajów literackich w inny sposób wpływa na czytelnika. Liryka formuje wrażliwość odbiorcy, ukazuje emocje autora zapośredniczone przez podmiot liryczny oraz pozwala czytelnikowi utożsamić się z tymi emocjami. Jedna z odmian liryki, poezja patriotyczna, od stuleci sprawiała, że uciemiężone narody pragnęły stawać w obronie swojej ojczyzny. Wiersze patriotyczne miały także pokrzepiać, budować poczucie przynależności do narodu oraz wzbudzać nadzieję na wolność. Jednym z Ukraińskich twórców promujących niepodległość Ukrainy, jest Taras Szewczenko (1814 – 1861). W swoim wierszu Testament wyraził życzenie, aby po jego śmierci pochować go w wolnej Ukrainie – na wzgórzu w widokiem na Dniepr. Ukraińska poezja patriotyczna powstaje także współcześnie. Ukraińskim pisarkom, w swoim lutowym numerze specjalnym, głos oddał magazyn literacki Wizje. Chrystia Wenhryniuk, Ija Kiwa, Iryni Ciłyk – to nazwiska poetek, których wiersze patriotyczne zostały opublikowane na łamach czasopisma. Motyw, który często powtarzał się w utworach, to kontrast między rzeczywistością wojenną a znaną wszystkim nowoczesną codziennością (na przykład, zestawienie figury Świnki Peppy obok czołgu). Lektura wierszy ukraińskich twórców jest wyjątkowo ważna, ponieważ wszyscy powinniśmy wiedzieć, jak ukraińscy poeci odnoszą się do wojny, jak przeżywają traumatyczne wydarzenia. Ta wiedza pozwala nam z szacunkiem odnosić się do ich bólu.
Zadaniem innego gatunku literackiego – epickiej literatury faktu (do której należy, na przykład, reportaż) – jest, między innymi, zdanie relacji z jakiegoś wydarzenia. Nie oznacza to jednak, że relacja powinna być obiektywna. Aby dowiedzieć się więcej o przebiegu wojny ukraińsko-rosyjskiej, a także o tym, jak przeżywają ją Ukraińcy, warto zajrzeć do utworów napisanych kilka lat temu, na przykład do reportażu Wiersze z wojny. Tekst napisał ukraiński wojskowy – Borys Humeniuk. Reportaż przyjmuje formę pamiętnika i stanowi wyznania człowieka, który zaciągnął się do wojska z własnej woli. Utwór to manifest patriotyzmu Ukraińców walczących o wolność. Także powieści wojenne mogą pozwolić czytelnikom dostrzec bezsensowne okrucieństwo działań wojennych. Ważnym Ukraińskim dziełem o wojnie jest wydana w 2020 roku powieść Wołodomyra Rafiejenki, Najdłuższe czasy. Elementy fantastyki oraz groteski sprawiają, że utwór wydaje się być czystą fikcją – autor w ten sposób chciał jednak przedstawić bolesny absurd konfliktu w Donbasie.
Warto wspomnieć, że popularyzacji ukraińskiej poezji podjęły się także studentki Wydziału Polonistyki. Drukują wojenne wiersze ukraińskich poetek a następnie składają je w ziny (rodzaj pisma tworzonego oddolnie przez osoby zainteresowane jakimś tematem) oraz rozprowadzają je po Uniwersytetach, kawiarniach, sklepach czy księgarniach w Warszawie oraz w innych miastach. Wiersze można także znaleźć pod linkiem https://issuu.com/po.w.tusz.
Jak pisać o wojnie w książkach dla dzieci?
Tłumaczenie brutalnej rzeczywistości dzieciom (których wojna nie dotknęła bezpośrednio) jest wyjątkowo trudne. Wielu rodziców decyduje się na prowadzenie ze swoimi dziećmi rozmów o wojnie – w trosce o budzenie ich społecznej świadomości już od najwcześniejszych lat ich życia. Twórcy literatury dziecięcej podejmują ten temat, aby ułatwić rodzicom prowadzenie rozmów o wojnie oraz jej okrucieństwach. W obecnej sytuacji, książki o tematyce wojennej mogą być szczególnie ważne dla najmłodszych czytelników z Polski – pozwalają im zrozumieć dlaczego ich codzienność się zmienia, dlaczego do ich szkół i klas dołączają uczniowie z Ukrainy. Gdy dzieci podczas lektury zetkną się z tematem wojny i jej skutków (którym jest, na przykład, migracja), łatwiej będzie im zrozumieć jak z szacunkiem oraz wrażliwością powinny zachowywać się wobec nowych uczniów. Jak jednak odpowiednio pisać o wojnie w książkach skierowanych do dzieci? Jednym z rozwiązań może być posłużenie się ilustracjami – tak zrobiła Issy Watenebe, autorka książki Migranci. Publikacja składa się z obrazków ukazujących różne etapy wojennych migracji – aspektu wojny w Ukrainie, który bezpośrednio wpłynął na naszą codzienność (dlatego przedstawienie tej pozycji dzieciom może być obecnie wyjątkowo ważne). Obrazki są przystępne dla dzieci: zawierają żywe kolory a zamiast ludzi ukazują zwierzęta różnych gatunków (na przykład: lisa, żyrafę czy flaminga). Książka przedstawia emocje targające postaciami zmuszonymi do migracji – może więc wzbudzić w młodych czytelnikach współczucie dla ludzi, którzy znaleźli się w takim położeniu. Według opinii Publishers Weekly, Watanabe z wdziękiem ukazuje zarówno godność, jak i determinację bohaterów, a świetliste kolory na aksamitnie czarnym tle nadają mrocznym rozkładówkom wielką wizualną siłę.[1] Dzięki alegorycznej personifikacji zwierząt, możliwe stało się delikatne, jednak dosadne przedstawienie rzeczywistości, z którą zmagają się uchodźcy.
Inną książką dla dzieci, która także operuje (prawie) wyłącznie obrazem jest Wojna Jose Jorge Letrii oraz Andre Letrii. Ten utwór kierowany jest do dzieci w wieku od ósmego roku życia. Uzupełnieniem dla ilustracji utrzymanych w ponurej kolorystyce (odmiennej od tej przedstawionej w Migrantach) są zdania poetyckie, na przykład: Wojna nosi wszystkie maski zła, do którego zmusza. Książka także wykorzystuje alegorię, dzięki czemu obrazki nie są na tyle drastyczne, że mogłyby wywołać wśród dzieci strach. Publikacja stanowi przekrój różnych powodów, dla których wojna jest absolutnym złem. Autorzy wymieniają cechy wojny udowadniające jej bezwzględność (na przykład: wojna nie słyszy, nie widzi, nie czuje; wojna to machina cierpienia). Ten utwór stanowczo potępia wojnę i tłumaczy dzieciom, że na rozpoczęcie inwazji na bezbronnych ludzi nie da się znaleźć żadnego usprawiedliwienia.
Kolejną publikacją dla dzieci o tematyce wojennej jest powieść Deborah Ellis, pod tytułem Żywicielka. Ta trylogia (składająca się na książki: Żywicielka, Podróż Parvany i Shauzia) ukazuje problem wojny w inny sposób, niż robią to dwa wcześniej wymienione utwory. W Żywicielce, wojna nie jest alegoryczna. Ta książka opowiada o konkretnym konflikcie (toczącym się w Afganistanie) oraz przedstawia historię konkretnej bohaterki. Poznajemy losy małej dziewczynki, Parvany, która w wyniku przejęcia Kabulu przez talibów, zmuszona jest do porzucenia swojego życia, do zostawienia obowiązków szkolnych, do zrezygnowania z zabawy. Parvana od teraz musi przebierać się za chłopca, przejąć rolę głowy domu i utrzymać swoją rodzinę. Ta publikacja przedstawia młodym czytelnikom brutalną rzeczywistość wojenną, która wywraca życie wszystkich mieszkańców okupowanego terenu do góry nogami (niezależnie od ich wieku). Dzięki przedstawieniu jednostkowej historii, problem wojny staje się mniej teoretyczny, a dzieci mogą sobie zdać sprawę z tego, jak drastycznych decyzji wymaga znalezienie się w rzeczywistości wojennej.
Utworów dla dzieci podejmujących temat wojny jest znaczenie więcej. Różnorodność tych książek pokazuje, że jest bardzo wiele sposobów, na które można próbować przedstawić dzieciom niewytłumaczalne wojenne okrucieństwo.
Inicjatywy Instytutu książki wspierające Ukraińców
Należy wymienić także kilka realnych inicjatyw organizowanych przez świat literatury, które wspierają Ukraińców cierpiących w wyniku wojny. Owe inicjatywy mają na celu między innymi umożliwienie młodym Ukraińcom dostępu do kultury oraz edukacji. Jednym z projektów organizowanych w ostatnich miesiącach jest Współpraca Ukraińskiego Instytutu książki z Federacją Wydawców Europejskich. Celem współdziałania tych instytucji jest zebranie środków koniecznych do wydrukowania wielu tysięcy egzemplarzy książek dla dzieci po ukraińsku. Dzięki temu, młodzi ludzie, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Ukrainy, którzy mają pełne prawo do snucia planów na przyszłość oraz do czytelniczej rozrywki, będą mogli zdobywać wiedzę i czytać książki w swoim ojczystym języku. Inną inicjatywą wspierającą dzieci, jest tłumaczenie bajek na język ukraiński – przetłumaczona została, na przykład, kultowa książka pod tytułem Kajka i Kokosz. Ważne jest także udostępnianie dzieciom z Ukrainy materiałów edukacyjnych oraz umożliwienie im kontynuacji nauki (poprzez internetową platformę). WSiP poinformowało polskie szkoły o tym, że ukraińscy uczniowie mogą korzystać z podręczników dostarczonych przez Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy. Pod koniec marca, we Wrocławiu, pod hasłem „Solidarni z Ukrainą” odbyło się także spotkanie z pisarkami z Ukrainy – Oksaną Zabużko i Kateryną Babkiną. Na stronie Instytutu Książki znalazła się informacja: Celem jest zarówno zbieranie środków na pomoc ofiarom wojny, jak i przybliżanie ukraińskiej literatury, dzięki której można poznawać i lepiej rozumieć naszych sąsiadów. Najnowszą inicjatywą wspierającą Ukraińców (Ukraińskich pisarzy, ale także czytelników) jest założenie przez Instytut Literatury ukraińskojęzycznego portalu (www.posestry.eu), na którego łamach na język ukraiński będą tłumaczone polskie teksty, a także publikowane utwory ukraińskich pisarzy.
Świat Książki ma więc obecnie wyjątkowo ważną rolę: podejmuje trudne rozmowy na temat wojny, tłumaczy okrucieństwo najmłodszym a także kultywuje ukraińską kulturę i zapewnia dbałość o język ukraiński.
Informacje o aktualnych projektach znaleźć można na stronie Polskiego Instytutu Książki.
uniwerek.tv 